گزارش لایو پارسکدرز در خصوص چالش‌های مالکیت سُرس کد
لایوی که از صفحۀ اینستاگرام پارسکدرز با موضوع چالش‌های پیرامون مالکیت سُرس کد برگزار شد، در حضور آقای حامد تکمیل که فریلنسر، کارفرما و همکار پلتفرم‌ها، با 12 سال سابقه هستند و جناب آقای علیرضا کشتکاران که مشاور نظام صنفی رایانه‌ای، کارشناس رسمی دادگستری در رشتۀ کامپیوتر و فناوری اطلاعات هستند، بود. جناب علیرضا کشتکاران، حدود 20 سال سابقۀ کار در رشتۀ کامپیوتر دارند.
خلاصه نوشتاری ویدئوی بالا:
مابقی داستان را از زبان آقای تکمیل و کشتکاران در لایو می‌شنویم:
حامد تکمیل: چندی پیش من و چند تن از دوستانم با هم تصمیم گرفتیم که در مورد حواشی پیرامون بحث مالکیت سُرس، آیا کارفرماها می‌توانند سُرس کد را در اختیار بگیرند یا خیر، صحبتی کنیم. به همین علت از آقای کشتکاران باسابقه دعوت کردیم تا در این لایو به سوال‌های ما جواب بدهند.
جناب کشتکاران در جریان هستند که یک دعوای همیشگی بین کارفرماها یا شرکت‌ها با پیمانکارها (فریلنسرها) بر سر واگذاری سُرس کد بوده. شما در مورد حقوق مادی و معنوی اثر یک برنامه نویس چه نظری دارید؟
اما قبل از هر چیزی بهتر است این را توضیح بدهم که اصلاً سُرس کد چیست؟
وقتی که از سُرس کد صحبت می‌کنیم در واقع در مورد دستورالعمل‌های نوشته شده به زبان انسان در یکی از زبان‌های کامپیوتری مثل C، پایتون، جاوا و غیره می‌گوییم. این‌ها بدنۀ یک نرم‌افزارند و در نهایت به یک نرم‌افزار کاربردی و قابل استفاده در کامپیوترهایمان تبدیل می‌شوند. ترجمۀ فارسی سُرس کد، کد منبع است که شاید به‌درستی در فارسی ترجمه نشده باشد.
هر سُرس کدی که برای نرم‌افزاری تولید می‌شود، دارای حقوق مادی و معنوی است که می‌خواهیم در این لایو در مورد آن صحبت کنیم. حقوق مادی به زبان ساده، همان دستمزدی است که مالکین نرم‌افزار در قبال کاری که انجام می‌دهند دریافت می‌کنند. حقوق معنوی هم همان حقوقی است که در ازای خلاقیت و دانش خود دارند. در واقع منظور همان کپی رایت است.
سوال:
آیا در قوانین مصوب جمهوری اسلامی ایران، مواردی وجود دارد که به‌صورت دقیق و واضح به مسائل مربوط به سُرس کد بپردازد؟
آقای کشتکاران:
قبل از اینکه برویم سر اصل مطلب، بگذارید یک توضیحی بدهم.
یکی از بزرگترین معضلات ما که اثر آن را در پرونده‌های بی‌انتهای دادگستری در حوزۀ فناوری اطلاعات به‌وضوح می‌توانیم ببینیم این است که دوستان و همکاران فعال ما در حوزۀ فناوری اطلاعات و کامپیوتر، اطلاع دقیقی از قوانین حاکم ندارند. در واقع کمتر کسی مطالعۀ کامل قوانین این حوزه را انجام داده است.
اغلب دوستان ما در این اکوسیستم، بی‌اطلاع از قوانین وارد درآمدزایی از این حیطه می‌شوند و در نهایت هم با تجربه‌های خودشان پیش می‌روند. متاسفانه تعداد پرونده‌هایی که دوستان ما از روی معرفت و حسن نیت خود، کاری را انجام داده‌اند، اصلاً کم نیست. اغلب هم مشکلات بسیار زیادی از قبیل جریمه‌های سنگین و حتی زندان برای آن‌ها به‌وجود می‌آید.
پس از تمام فعالین این حوزه می‌خواهم که حتماً در کنار تحصیلات و علمی که هرروز در کار خود کسب می‌کنند، قوانین مصوب مرتبط با رشتۀ خودشان هم یاد بگیرند و آن را به‌درستی به‌کار گیرند تا مشکلی برایشان پیش نیاید.
حالا برویم سر اصل مطلب؛ بله! ما در قانون به‌صورت دقیق چنین چیزی داریم. قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزار مصوب مجلس در سال 1379، کاملاً اختصاص به همین موضوع دارد و عملاً به آن قانون کپی رایت می‌گویند.
ما در ایران قانون کپی رایت داریم و در سال 1379 هم مصوب شده است! ولی تصور غلط بر این است که در ایران خبری از قانون کپی رایت نیست.
متاسفانه خیلی از فعالین از این قانون خبر ندارند و از آن استفاده‌ای هم نمی‌کنند.
حامد تکمیل:
شما در صحبت‌هایتان اشاره کردید به اینکه خیلی از فعالین IT معتقدند که ما در ایران قانون کپی رایت نداریم. یکی از دلایلی که باعث چنین تصور غلطی می‌شود این است که خیلی از افراد تلاش می‌کنند تا این قانون را به عرصۀ جهانی تعمیم بدهند.
مثلاً همانطور که شرکت مایکروسافت به واسطۀ معاهداتی که بین خودش و سایرین یا پیوستن به کنوانسیون‌های بین‌المللی وجود دارد، نرم‌افزاری که تولید می‌کند را در خیلی از کشورها حقوق نرم‌افزاری برای آن به‌وجود می‌آورد. اما ما در کشور ایران چنین چیزی نداریم. دلیلش هم تحریم‌هایی است که تحمل می‌کنیم.
در واقع چون خیلی از دانش کامپیوتری ما از کشورهای توسعه‌یافته می‌آید، تصور ما بر این است که قانون کپی رایت ایران هم می‌توانست مثل آن کشورها باشد و مرتباً آن را مقایسه می‌کنیم. طبیعتاً این مقایسه در جای خودش، اصلاً درست نیست.
سوال: جناب کشتکاران، خیلی از مخاطبین ما ماهیت حقیقی دارند و دارای ماهیت حقوقی مثل یک شرکت نیستند. اغلب مخاطبین ما فریلنسرها و به‌عبارتی پیمانکارها هستند. به‌نظر شما یک فریلنسر در قدم‌های اول خود باید به چه مواردی دقت کند که در نهایت کارش به دعوا و اختلاف با کارفرما نکشد؟
نکته: همین‌جا باید نکته‌ای را بگویم؛ وقتی که ما در این لایو در مورد فریلنسرها صحبت می‌کنیم، منظورمان لزوماً پلتفرم‌های فریلنسری نیست. هر فریلنسری که به هر روشی کار می‌کند، می‌تواند مخاطب این بحث ما باشد.
آقای کشتکاران:
فریلنسرها به صورت آزاد کار می‌کنند و استخدام جایی نمی‌شوند. پس مهم‌ترین موردی که یک فریلنسر باید به آن دقت کند، قراردادی است که با کارفرمایش می‌بندد. فریلنسرها یادشان باشد که باید در آن قراردادی که می‌بندند، موضوع قرارداد را به‌صورت واضح قید کنند.
در مورد نداشتن قرارداد در مطلبی دیگر از پارسکدرز صحبت کردیم که از شما دعوت می‌کنیم حتماً آن را بخوانید.
مثلاً اگر قرار بر این است که یک فریلنسر اپلیکیشنی را طراحی کند، باید موضوع دقیق آن را بنویسد. در بخش ضمیمه هم تمام موارد و امکانات آن اپلیکیشن را درج کند.
اگر قرار بر این است که نرم‌افزاری را تولید کنند، تک تک مواردی که باید در آن نرم‌افزار اعمال کنند را در قرارداد درج کنند.
حالا در مورد سُرس صحبت کنیم. اگر قرار بر این است که نرم افزاری توسط فریلنسری تولید شود، باید حتماً در قراردادش با کارفرما قید کند که آیا این سُرس می‌تواند متعلق به کارفرما باشد یا خیر.
متاسفانه این تصور نادرست در کارفرماهای ما وجود دارد که چون هزینۀ یک نرم‌افزار را می‌پردازند، پس سُرس هم باید برای این افراد باشد. در صورتی که سُرس کد در اینجا دقیقاً همان حقوق معنوی و در واقع مالکیت معنوی پدیدآورنده است.
بگذارید کمی تخصصی‌تر صحبت کنیم. ما در کارشناسی رشتۀ کامپیوتر، دو نوع ارزیابی انجام می‌دهیم: 1-ارزیابی دارایی‌های مشهود 2-ارزیابی دارایی‌های نامشهود
دارایی‌های مشهود همان سخت‌افزارها هستند که قابل لمس‌اند. مثل کامپیوتر، سرور و…
دارایی‌های نامشهود هم مثل نرم‌افزارها، علائم تجاری و دانشی که منحصر به یک شرکت یا کمپانی باشد. مثل کمپانی اینتل که با کمک دانشش CPU تولید می‌کند.
درنتیجه، وقتی که پرونده‌ای در این خصوص به دادگستری می‌آید، به اولین چیزی که دقت می‌شود، قراردادی است که بین افراد و شرکت‌ها بسته می‌شود. اگر در آن قرارداد ذکر شده باشد که کارفرما می‌تواند سُرس کد را در اختیار داشته باشد، پس چیزی دیگر نمی‌تواند مانعش باشد؛ حتی اگر مبلغ پایینی بابت پروژه پرداخت شده باشد.
اما اگر این مورد در قرارداد ذکر نشده باشد، از لحاظ قانونی و عرف، این حق متعلق به پدیدآورندۀ نرم‌افزار است.
پیشنهادم این است که فریلنسرها در قراردادشان این عنوان را حتماً درج کنند: حق استفاده از نرم‌افزار/ حق استفاده از اپلیکیشن
وقتی که این کلمه‌ها را در موضوع قراردادشان قرار بدهند، یعنی حق سُرس در اختیار خودشان است و می‌توانند آن را برای خودشان نگه دارند.
حامد تکمیل:
سوال سوم: آقای کشتکاران، همانطور که می‌دانید خیلی از فریلنسرهای ما دورکارند و خیلی از کارفرماهای ما هم از شهرهای مختلف کشور، کارهای خود را برونسپاری می‌کنند. مثلاً ممکن است یک کارفرما از شهر شیراز با یک فریلنسر در تهران همکاری‌اش را شروع کند. آیا این افراد هم می‌توانند با هم قرارداد ببندند؟ اگر می‌توانند این کار چگونه باید انجام شود تا معتبر باشد؟
آقای کشتکاران:
ما قراردادهای مختلفی داریم. مثلاً قرارداد بین دو همکار، قرارداد بین دو پیمانکار و پرسنل او، قرارداد بین افراد یک تیم، قرارداد بین کارفرما و پیمانکار؛ انواع و اقسام موارد دیگر که اصلاً هم خالی از لطف نیستند!
اگر شما یک بند را در یک پاراگراف از قراردادتان بگذارید، می‌تواند جلوی یک دعوا و اختلاف را بگیرد.
بگذارید با یک مثال واقعی این موضوع را روشن‌تر کنم: چند وقت پیش یک پرونده‌ای از یکی از همکاران خودمان داشتیم. دوست و همکار ما، به‌صورت کاملاً معرفتی و مرامی برای کارفرمایش، کاری را به‌گونه‌ای دیگر انجام داده بود؛ آن هم طوری که کارفرما اصلاً نخواسته بود! در نهایت این دو به اختلاف خوردند و کارفرما برروی خطای آن جوان دست گذاشت و همکار ما 300 میلیون تومان جریمه شد!
اینجا یک موردی پیش می‌آید که نامش قرارداد محرمانگی است. قرارداد محرمانگی زمانی بسته می‌شود که یک کارفرما نمی‌خواهد موضوع کارش و چند و چون آن در جای دیگری فاش شود. مثلاً اگر فریلنسری قرار است کاری را با یک تیم انجام دهد و جزئیات آن را با افراد آن تیم شریک شود، بهتر است از قبل با کارفرما در این مورد مشورت کند. البته اگر کارفرما به این اصول مسلط باشد، خودش این قرارداد را می‌بندد.
قرارداد محرمانگی در کنار قراردادهای کاری بسته می‌شود.
اگر قرار بر این شد که فریلنسری برای خودش تیم تشکیل دهد، حتماً باید نام آن افراد را در قرارداد محرمانگی درج کند و اجازه‌اش را از کارفرما بگیرد.
اگر این قرارداد هیچ‌وقت بسته نشد، بهتر است فریلنسرهایی که با یکدیگر کار می‌کنند، در قراردادی جداگانه، شرح وظایف خود را به‌صورت کامل و دقیق ذکر کنند تا بعدها مشکل دیگری در بین‌شان به‌وجود نیاید.
هرآنچه که قرار است در یک پروژۀ مربوط به رشتۀ کامپیوتر انجام شود، باید به‌صورت یک نوشته به نام قرارداد درآید.
متاسفانه اکثر پرونده‌های دادگستری مربوط به دوستانی است که مانند چشم‌هایشان به یکدیگر اعتماد داشتند!
و اما جواب اصلی سوال:
اگر قرار بر این است که قراردادی به‌صورت الکترونیکی بسته شود، باید از امضای الکترونیکی استفاده شود. امضای الکترونیکی هم در دفاتر ثبت اسناد و برخی از شرکت‌ها گرفته می‌شود.
اما اینجا مورد دیگری هم هست که همه باید به آن دقت کنند: ادلۀ دیجیتال!
اگر پرونده‌ای، چه حقوقی و چه کیفری در دادگستری تشکیل شود، مواردی که مورد استناد قرار می‌گیرند، همان ایمیل‌های الکترونیکی، اس‌ام‌اس‌ها و شبکه‌های اجتماعی هستند.
یعنی قول و قرارهای فریلنسرها و کارفرماها باهم زمانی مورد استناد قانونی قرار می‌گیرند که در بستر این مواردی که ذکر کردیم شکل بگیرند و کارشناس‌های دادگستری هم آن را تایید کنند.
حامد تکمیل:
بسیار خب. همانطور که می‌دانید در فضای فریلنسینگ، بیشتر فریلنسرها به دو روش عمل می‌کنند. یا از پلتفرم‌های فریلنسینگ که به‌صورت واسطه هست و مسئولیت داوری هم برعهدۀ آن‌ها است استفاده می‌کنند و روش دیگر هم خارج از این پلتفرم‌ها است که معمولاً قراردادهای نوشتاری برای هم ارسال می‌کنند تا امضا بشود.
حالا می‌شود کمی بیشتر در مورد پروسۀ دعوا و اختلاف، چه قرارداد با دقت نوشته شود و چه بی‌دقت، برایمان بگویید؟ مثلاً از ماهیت پروندۀ کیفری و حقوقی بیشتر بگویید. آیا این تصور که هرچه شود می‌توانیم برویم پلیس فتا از یکدیگر شکایت کنیم درست است؟!
آقای کشتکاران:
مراجعه به دادگستری، حق همۀ ایرانی‌ها هست. اما بگذارید کمی بیشتر بگویم. زمانی که یک پرونده شروع می‌شود، با تامین دلیل آغاز می‌گردد و پایان آن هم با اجرای احکام است.
تامین دلیل یعنی همان مواردی که افراد فکر می‌کنند در گذر زمان می‌تواند از بین برود و باید هرچه سریع‌تر آن را مستند کنند تا بتوانند در جریان فرایند حقوقی از آن استفاده کنند. مثلاً همین اس ام اس‌ها تا زمان مشخصی بر روی سرورهای مخابرات وجود دارد. باید حتماً آن را مستند کنند.
و اما در مورد مبحث داوری صحبت کنیم.
شما می‌توانید در بند حل اختلاف قراردادتان این شرط را بگذارید تا مثلاً پارسکدرز، داور بین شما و کارفرمایتان قرار بگیرد.
در واقع هر کسی که از لحاظ قانون اهلیت داشته باشد می‌تواند داوری کند. داوری خیلی هم خوب است؛ چون دیگر رجوع به دادگستری و غیره را از بین می‌برد. شما با داوری می‌توانید در زمان هم صرفه‌جویی کنید. چون در حالت عادی، رسیدگی به هر پرونده‌ای از شش ماه تا یک سال زمان می‌برد!
نگارش این بخش از پرونده در مورد داوری هم اصول خاصی دارد. اما من می‌توانم در این حد به شما بگویم که یک شخص را، چه حقیقی چه حقوقی، به‌عنوان داور قرار دهید که می‌شود داوری مقید. اما اگر بنویسید حل اختلاف به‌وسیلۀ داور، آن داور را در نهایت تا 3 نفر خودشان می‌توانند انتخاب کنند.
بهترین راه همین هست که نام شخص یا شرکتی را عنوان کنند. مثلاً نظام صنفی رایانه‌ای یا یک شرکت حقوقی و غیره. حکم داور هم ضمانت اجرایی دارد.
در مورد نحوۀ پیگیری اختلافات و مراجعه به دستگاه قضایی می‌توانید مطلب پارسکدرز را بخوانید.
حامد تکمیل:
سوال بعدی: اما اگر این موارد را در قرارداد ذکر نکردیم و از داوری چیزی نگفتیم چه کنیم؟
آقای کشتکاران:
اول بگذارید در مورد کیفری و حقوقی صحبت کنیم!
هرچیزی که به پول و ضرر و زیان مالی ربط داشته باشد، حقوقی است. هرچه که مربوط به جرم و جنایت مثل هک کردن و دزدی اطلاعات باشد، کیفری است.
اگر خواستۀ شما حقوقی است و ارزش آن تا 20 میلیون تومان است، بهتر است از طریق شورای حل اختلاف کارش را انجام دهد.
اگر پروندۀ شما بالای 20 تومان بود، براساس اینکه کیفری یا حقوقی است، دعوی خود را انجام می‌دهید.
مثلاً اگر یک بار کارفرمایی بگوید که برای این وبسایت 30 میلیون داده‌ام تا ساخته شود و برخی از موارد آن مشکل دارد و به‌خوبی کار نمی‌کند؛ احساس می‌کنم که پول زیادی داده‌ام و شکایت دارم. در نتیجه این نوع شکایت، حقوقی محسوب می‌شود چون در مورد زیان مالی است.
اگر کسی اطلاعاتی را سرقت کند و آن را در اختیار دیگر افراد بگذارد هم جرم مرتکب شده و شکایت از او، کیفری محسوب می‌شود.
حامد تکمیل:
ما توصیه می‌کنیم که اگر در این ورطه گیر افتاده‌اید، حتماً با افراد خبره مشورت کنید که یکی از این افراد، آقای کشتکاران است.
سوال بعدی: فرض کنید من یک فریلنسر در تهرانم و شما کارفرمای من در شیراز هستید. اگر شکایت داشته باشیم چه کنیم؟
آقای کشتکاران:
محل وقوع آن اختلاف اهمیت دارد. مثلاً نرم‌افزار شما در تهران تولید شده، پس باید تهران شکایت کنید.
حامد تکمیل:
پس اگر بتوانید داوری برای خودتان تعیین کنید، خیلی از سختی‌های شما راحت‌تر می‌شود.
در مورد نحوۀ نگارش قرارداد هم سوال بسیاری شده که من منبع آن را لینک کردم تا فریلنسرها بخوانند.
اما شما حتماً با یک شخص متخصص و حرفه‌ای مشورت کنید تا کارتان بی‌عیب و نقص انجام شود.
یک نکتۀ دیگر هم این است که پلتفرم‌های فریلنسینگ یک مزیت بسیار مهم دارند و آن هم امکان حل اختلافی است که در اختیار افراد می‌گذارند. تمام ادله و مستندات هم به‌خوبی در آن وجود دارد.
سوال دیگر: اگر کسی بخواهد سُرس را در اختیار کارفرما بگذارد، می‌تواند پول بیشتری در ازای آن دریافت کند؟
آقای کشتکاران:
بله قطعاً! هزینۀ سُرس طبق عرف می‌تواند تا 10 برابر هزینۀ دریافتی بابت پروژه هم باشد. مثلاً اگر شما بابت یک نرم‌افزار 5 میلیون دریافت کردید، بابت سُرس آن می‌توانید تا 50 میلیون هم بگیرید!
اما این اصلاً فرمول مشخصی ندارد. ولی حق یک برنامه‌نویس است. چون وقتی که برای تولید آن برنامه با کلاس‌‌های مختلف برنامه‌نویسی می‌گذارد، بسیار باارزش است.
حامد تکمیل:
سوال بعدی: آیا هزینۀ سُرسی که از پایه نوشته شده با آن سُرسی که از فریم وورک برای نوشتن آن استفاده شده، متفاوت است؟
آقای کشتکاران:
قطعاً کسی که از ووردپرس برای کدنویسی استفاده کرده با آن کسی که از صفر با php کدش را زده، متفاوت است و هزینۀ آن خیلی کمتر از سُرسی است که از صفر نوشته می‌شود.
حامد تکمیل:
سوال: نام قوانینی که دوستان در رشتۀ کامپیوتر باید مطالعه کنند را بگویید لطفاً
آقای کشتکاران:
قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزار رایانه مصوب 1379
قانون مصوب جرایم رایانه‌ای 5/ 3/ 1388 مصوب مجلس
حامد تکمیل:
در مورد هزینه‌های داوری هم صحبت کنید. آیا باید بپردازیم؟ اگر بله، عرف آن چقدر است؟
آقای کشتکاران:
داوری مثل خیلی از کارهای دیگر هم تعرفه دارد. البته تعرفۀ آن 50هزار تومان است که در دهۀ 80 مصوب شده است و طبق قانون قرار بر این بود که هر سه‌سال بروزرسانی شود، ولی متاسفانه نشد. هیچ‌کسی هم با 50هزار تومان داوری نمی‌کند!
پس معمولاً یک قرارنامۀ داوری نوشته می‌شود که تمامی شرایط و موارد و همینطور حق‌الزحمۀ داور در آن مشخص می‌شود.
یک دیدگاه برای “گزارش لایو پارسکدرز در خصوص چالش‌های مالکیت سُرس کد”